Ευθύμιος Βαζαίος – Καλάβρυτα Μάϊος 2023
A. Η σημασία των ΑΠΕ
Η ενέργεια είναι ένας από τους σημαντικότερους συντελεστές για την οικονομική ανάπτυξη ενός τόπου, αφού μεγάλος αριθμός παραγωγικών και καταναλωτικών δραστηριοτήτων απαιτούν τη χρήση ενέργειας σαν βασική προϋπόθεση. Δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρο αν προηγείται η ανάπτυξη της κατανάλωσης ενέργειας ή αν η ενέργεια δίνει ώθηση στην ανάπτυξη, παραμένει όμως γεγονός ότι μεταξύ τους υπάρχει υψηλή θετική συσχέτιση.
Η πρόσβαση σε ενεργειακές πηγές είναι τεράστιας σημασίας και οι ανεπτυγμένες χώρες επενδύουν στον ενεργειακό τους εφοδιασμό. Το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και ο έλεγχος των οδών μεταφοράς και των δικτύων γίνονται αιτία ανταγωνισμού και διενέξεων μεταξύ των κρατών.
Ο βαθμός εξάρτησης της χώρας μας από εισαγωγές ανέρχεται στο 70% ενώ το ίδιο νούμερο για την Ευρώπη είναι 55% (στοιχεία 2021). Μόνο 30% των ενεργειακών μας αναγκών καλύπτεται από εγχώριες πρωτογενείς πηγές, που ειναι ο άνθρακας και οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας – ΑΠΕ. Βασικές πρωτογενείς ενεργειακές πηγές, όπως πετρέλαιο και φυσικό αέριο, εισάγονται.
Η ενεργειακή αυτάρκεια της χώρας βασίζεται συνεπώς στις ΑΠΕ και στον άνθρακα που όμως είναι εξαιρετικά επιζήμιος για το περιβάλλον. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα μας, μια διεργασία που συντελείται τοπικά και επηρεάζει άμεσα το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, βασίζεται κατά 40% στις ΑΠΕ (υδροηλεκτρικά, αιολικά και φωτοβολταϊκά), ενώ το 60% παράγεται από καύση ορυκτών καυσίμων, με ότι αυτό συνεπάγεται στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος.
Είναι προφανής λοιπόν η σημασία των ΑΠΕ, τόσο για την ενεργειακή αυτονομία της χώρας, όσο και για την ποιότητα του περιβάλλοντος, με δεδομένη την προϊούσα κλιματική αλλαγή. Η επιλογή είναι μονόδρομος και το ζήτημα είναι πόσο γρήγορα θα προχωρήσουμε στην αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με ΑΠΕ, μια ζωτικής φύσεως διαδικασία που ονομάζεται «πράσινη μετάβαση».
Ο δρόμος για την πράσινη μετάβαση δεν είναι εύκολος. Χρειάζονται τεράστιες επενδύσεις, θα υπάρξουν γεωπολιτικές τριβές για την όδευση των δικτύων και την επιλογή των ενεργειακών κόμβων και θα απαιτηθεί προς τούτο μεθοδική και καλά σχεδιασμένη δουλειά.
Τα τρία κυριότερα εμπόδια για τη διείσδυση των ΑΠΕ, όπως διαπιστώνει το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, είναι οι αυστηροί κανόνες χωροταξικού σχεδιασμού, οι χρονοβόρες διοικητικές διαδικασίες και οι ανεπαρκείς επενδύσεις στα δίκτυα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας.
Ένας τέταρτος παράγοντας, τροχοπέδη στην ταχεία ανάπτυξη των ΑΠΕ, είναι το έλλειμα εμπιστοσύνης στους θεσμούς που είναι διάχυτο στην κοινωνία μας. Είναι αυτό που ωθεί πολίτες ή ομάδες πολιτών να ενίστανται επί ειλημμένων αποφάσεων θεσμοθετημένων οργάνων, όπως πολλές φορές συμβαίνει με τους περιβαλλοντικούς όρους.
Ας μην παραβλέψουμε πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες που εξυπηρετούν τη διατήρηση του παρόντος στάτους κβο στον ενεργειακό τομέα, ούτε τον ανταγωνισμό μεταξύ ΑΠΕ και συμβατικών καυσίμων, αλλά και των διαφόρων μορφών ΑΠΕ μεταξύ τους.
B. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα ΑΠΕ
Οι ανανεώσιμες πηγές, ή ήπιες μορφές ενέργειας είναι μορφές εκμεταλλεύσιμης ενέργειας που προέρχονται από διάφορα φυσικά φαινόμενα, όπως ο άνεμος, ο ήλιος, η γεωθερμία, η φωτοσύνθεση, ο υδρολογικός κύκλος και άλλα που όμως δεν έχουν εφαρμογή στον ορεινό όγκο. Βασίζονται, πλην της γεωθερμίας, στην ηλιακή ακτινοβολία, γι’ αυτό και ονομάζονται ανανεώσιμες, αφού δεν πρόκειται να εξαντληθούν όσο υπάρχει ο ήλιος. Ονομάζονται επίσης ήπιες μορφές ενέργειας, αφού η εκμετάλλευσή τους δεν απαιτεί σκληρές διεργασίες, όπως εξόρυξη, διύλιση και καύση (πλην της βιομάζας). Χρησιμοποιούνται είτε άμεσα, κυρίως για θέρμανση, είτε έμμεσα, αφού μετατραπούν σε άλλες μορφές ενέργειας, κυρίως ηλεκτρισμό ή μηχανική ενέργεια.
Το τεχνικά εκμεταλλεύσιμο ενεργειακό δυναμικό από τις ήπιες μορφές ενέργειας είναι πολλαπλάσιο της παγκόσμιας συνολικής κατανάλωσης ενέργειας.
Εκτός από τα προφανή πλεονεκτήματα που συγκεντρώνουν οι ΑΠΕ, έχουν και μειονεκτήματα. Στα πλεονεκτήματα λογίζονται η φιλικότητα προς το περιβάλλον, ο ανεξάντλητος εφοδιασμός με «καύσιμα» από τη φύση, το μικρό κόστος λειτουργίας, η δυνατότητα εφαρμογών ακόμη και σε μικρή αποκεντρωμένη κλίμακα, και άλλα.
Από την άλλη μεριά οι ΑΠΕ απαιτούν μεγάλες επενδύσεις και μεγάλους χώρους εγκατάστασης, αφού το «καύσιμο» που παρέχεται από τη φύση είναι αραιό και διακοπτόμενο. Η παραγωγή και η απόδοσή τους εξαρτάται από το αν είναι ημέρα ή νύχτα, την εποχή του έτους, το γεωγραφικό πλάτος το υψόμετρο, τη μορφολογία και το κλίμα της περιοχής στην οποία εγκαθίστανται. Δεν είναι επίσης άμοιρες κάποιων περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η τεχνολογία πάντως θεραπεύει πολλά από τα μειονεκτήματα των ΑΠΕ.
Οι αποφάσεις για την εγκατάσταση ΑΠΕ σε επίπεδο κοινότητας πρέπει να λαμβάνονται χωρίς προκαταλήψεις και κατόπιν αντικειμενικής ολόπλευρης πληροφόρησης και σοβαρής διαβούλευσης μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών. Τα συνωμοσιολογικά πολλές φορές επιχειρήματα περί του αντιθέτου, που εκτίθενται κυρίως μέσω διαδικτύου, πρέπει να φιλτράρονται στο κόσκινο της λογικής και της επιστήμης. Ο ορεινός χώρος των Καλαβρύτων είναι προικισμένος από τη φύση με πλούσιο δυναμικό ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και της μορφολογίας του εδάφους του.
1. Μικρά Υδροηλεκτρικά: Η αφθονία των υδάτων και το ανάγλυφο της περιοχής ευνοούν την εκμετάλλευση της δυναμικής ενέργειας του νερού για παραγωγή ηλεκτρισμού για τοπική χρήση ή με σύνδεση στο εθνικό δίκτυο. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι περιορισμένες και αντιμετωπίσιμες (τυχόν επιπτώσεις π.χ. στην ιχθυοπανίδα). Οι παλιοί νερόμυλοι θα μπορούσαν να μετατραπούν σε σύγχρονους μικρούς υδροηλεκτρικούς σταθμούς.
2. Βιομάζα: Η φυσική αναγέννηση των πλούσιων δασών της περιοχής παρέχει άφθονη οργανική ύλη που σε ακατέργαστη μορφή (καυσόξυλα) εξασφαλίζει και σήμερα σε μεγάλο βαθμό τη θέρμανση των νοικοκυριών. Αυτό θα μπορούσε να γίνει πιο συστηματικά και οργανωμένα, μαζί με την παραγωγή καύσιμης ύλης σε επεξεργασμένη μορφή (πέλετ και μπριγκέτες). Παράλληλα αξίζει να ερευνηθεί η δυνατότητα παραγωγής βιοαερίου από τα απόβλητα των πολυάριθμων κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων της περιοχής. Εκτός από τη θέρμανση κτιρίων και μικρών εγκαταστάσεων, η βιομάζα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα για τηλεθέρμανση συγκροτήματος κατοικιών, χωριών ή πόλεων. Η χρήση της βιομάζας, σε αντίθεση με τις άλλες μορφές ΑΠΕ, προϋποθέτει καύση, γι’ αυτό και η χωροθέτηση τέτοιων εγκαταστάσεων πρέπει να γίνεται με προσοχή.
3. Γεωθερμία μικρών θερμοκρασιών: Το έδαφος σε βάθος 5-10 μέτρων έχει πρακτικά θερμοκρασία ίση με τη μέση ατμοσφαιρική της περιοχής, 15 oC για την περιοχή των Καλαβρύτων. Σε αυτή τη θερμοκρασία, μια αντλία θερμότητας μπορεί να δώσει θερμότητα πολλαπλασίως (3-4 φορές) περισσότερη από την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνει. Αντλίες θερμότητας με πηγή το έδαφος μπορούν να θερμάνουν κτίρια εξαιρετικά αποδοτικά, αρκεί το σύστημα διανομής της θερμότητας στους χώρους να έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να λειτουργεί με σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες, όπως πχ ένα σύστημα ενδοδαπέδιας θέρμανσης.
4. Ηλιακή ενέργεια: Η ηλιακή ακτινοβολία μεταφέρει ενέργεια που μπορεί να αξιοποιηθεί σαν θερμική (που επιτυγχάνουν οι ευρέως διαδεδομένοι ηλιακοί θερμοσίφωνες), είτε σαν ηλεκτρική με τα φωτοβολταϊκά πάνελ που εγκαθίστανται σε μικρή κλίμακα (φωτοβολταϊκά στέγης), ή σε μεγαλύτερη (φωτοβολταϊκά πάρκα). Το κόστος τους μειώνεται ραγδαία και συνδυάζονται άριστα με το μηχανισμό ενεργειακού συμψηφισμού (εικονική αυτοπαραγωγή). Λειτουργούν αθόρυβα και λόγω το χαμηλού τους προφίλ δημιουργούν ασήμαντη οπτική όχληση. Για την εγκατάστασή τους χρειάζονται μεγάλες σχετικά εκτάσεις με ανεμπόδιστο νότιο προσανατολισμό. Το ανάγλυφο του εδάφους, οι προστατευόμενες περιοχές και οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες το χειμώνα αντιπροσωπεύουν κάποιους αλλά όχι ανυπέρβλητους παράγοντες δυσκολίας στην περιοχή μας.
5. Αιολική ενέργεια: Πρόκειται για τις ΑΠΕ με το μεγαλύτερο παγκοσμίως ρυθμό ανάπτυξης Οι ανεμογεννήτριες εγκαθίστανται σε σημεία με μεγάλη ένταση ανέμων, στις κορυφές δηλαδή των βουνών, δημιουργώντας πολλές φορές ανησυχία στις τοπικές κοινωνίες σχετικά με πιθανές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Φόβοι θεμιτοί, σε ορισμένες περιπτώσεις μάλλον υπερβολικοί και, κάποιες φορές, εξωπραγματικοί. Η αποδοχή της αιολικής ενέργειας από τις τοπικές κοινωνίες προϋποθέτει αντικειμενική πληροφόρηση για τα οφέλη και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν, χωρίς επηρεασμό από το θόρυβο του διαδικτύου.
C. Οι ΑΠΕ αντίδοτο στην ερημοποίηση
Η επαρχία φθίνει, οι κάτοικοι, ιδίως οι νέοι, την εγκαταλείπουν σε αναζήτηση καλύτερων ορών ζωής. Σύμφωνα με τους ίδιους, οι αιτίες είναι:
- Δεν υπάρχουν δουλειές,
- Δεν υπάρχουν προοπτικές για την ανάπτυξη της περιοχής,
- Δεν υπάρχουν προοπτικές για την ατομική και κοινωνική τους βελτίωση,
- Η ζωή εν γένει δεν είναι ελκυστική.
Αντίδοτο στο μαρασμό και την ερημοποίηση μπορεί να προσφέρει η πράσινη μετάβαση, αφού η πρόσβαση σε φθηνή και καθαρή ενέργεια είναι προϋπόθεση και μοχλός ανάπτυξης.
Η πρόταση έγκειται στο να καταστήσουμε, μέσα στην προσεχή 10ετία, τον Ορεινό Χώρο των Καλαβρύτων ενεργειακά αυτόνομο, αξιοποιώντας τις ΑΠΕ που προσφέρονται άφθονα στην περιοχή, με σεβασμό στο περιβάλλον, τη χλωρίδα και την πανίδα, με εθελοντισμό και σχέσεις εμπιστοσύνης που τον κύριο λόγο θα έχει η κοινωνία, για το κοινό καλό.
Δεν είναι καινούργια η ιδέα της Πράσινης Κοινότητας, μιας κοινότητας δηλαδή με μηδενικό ισοζύγιο εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Τέτοια σχέδια έχουν προχωρήσει σε νησιά όπως η Τήλος, ο Άη Στράτης, Αστυπάλαια, Χάλκη, και άλλα, όπου οι συμβατικοί τρόποι παραγωγής ενέργειας αντικαθίστανται σταδιακά με ΑΠΕ. Επειδή το πράσινο ταιριάζει περισσότερο στο βουνό, καταθέτω την ιδέα μιας πράσινης ενεργειακά αυτόνομης ορεινής περιοχής, του Ορεινού Χώρου των Καλαβρύτων.
Πρόκειται για ένα σχέδιο / όραμα με πολλά πλεονεκτήματα, πολιτικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά, τεχνολογικά και οικονομικά. Η πραγματοποίηση του σχεδίου, θα ανακουφίσει τα ευάλωτα νοικοκυριά και θα ενισχύσει την επιχειρηματικότητα, θα προσφέρει ευκαιρίες στους νέους και θα αναστρέψει την τάση φυγής και ερημοποίησης του τόπου μας.
Φανταστείτε την ωφέλεια που θα εισπράξει ο τόπος, όταν οι ΑΠΕ θα καλύπτουν σημαντικό μέρος των δαπανών για:
- Το δημοτικό φωτισμό και τη λειτουργία των αντλιοστασίων ύδατος, με αντίστοιχη ελάφρυνση των δημοτικών τελών.
- Το φωτισμό και τη θέρμανση των σχολείων.
- Την απαιτούμενη ηλεκτρική ενέργεια για τη λειτουργία του Χιονοδρομικού μας Κέντρου.
- Τη θέρμανση των ξενοδοχείων της περιοχής, που αντιπροσωπεύει σημαντικό ποσοστό του συνολικού κόστους λειτουργίας τους.
- Την απαιτούμενη ηλεκτρική ενέργεια για τη λειτουργία των κτηνοτροφικών μονάδων της περιοχής.
- Τη ρευατοδότηση και τις ανάγκες θέρμανσης ευάλωτων νοικοκυριών του Δήμου μας, και άλλα πολλά.
Το όχημα για να φτάσουμε στο στόχο μας είναι οι Ενεργειακές Κοινότητες, θεσμοθετημένοι συνεταιρισμοί πολιτών, φυσικών ή νομικών προσώπων με αποκλειστικό σκοπό τη δραστηριοποίηση στον ενεργειακό τομέα με αξιοποίηση των ΑΠΕ. Οι Ενεργειακές Κοινότητες μετουσιώνουν στην πράξη αυτό που ονομάζουμε Ενεργειακή Δημοκρατία.
Με τον όρο Ενεργειακή Δημοκρατία εννοούμε την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων στην παραγωγή ενέργειας, η οποία ουσιαστικά παύει να αφορά λίγους μεγάλους ‘παίκτες’. Στη Γερμανία πχ, το 42% της εγκατεστημένης ισχύος ΑΠΕ ανήκει σε νοικοκυριά και αγρότες, ενώ μόνο το 5,4% ανήκει στις 4 μεγάλες ενεργειακές επιχειρήσεις της χώρας. Η ενεργειακή δημοκρατία διασφαλίζει ότι η ενεργειακή μετάβαση, που έχει ξεκινήσει και είναι μη αναστρέψιμη, θα γίνει με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και με την κοινωνία σε ενεργό ρόλο.
Ένα παράδειγμα για την κατά προτεραιότητα χρηματοδότηση Ενεργειακών Κοινοτήτων είναι η ένταξη έργων στο Ταμείο Ανάκαμψης, όπως ανακοινώθηκε πρόσφατα στο forum των Δελφών. Σε σύνολο 600 έργων που έχουν ενταχθεί μέχρι τώρα, τα 18 αφορούν Ενεργειακές Κοινότητες.Μπορούμε λοιπόν και πρέπει να προχωρήσουμε. Χρειάζεται κοινωνική αποδοχή, πολιτική στήριξη, φτερά στην επιχειρηματικότητα και εκμετάλλευση των διαθέσιμων χρηματοδοτικών εργαλείων.
